Хамгийн урт хүлээлгийн жагсаалт

ХИС-ийн Сэтгүүл зүй, медиатехнологийн тэнхимээс Монголын их, дээд сургуульд сэтгүүл зүйн чиглэлээр суралцдаг оюутнуудын дунд зохион явуулдаг “Алтан үзэг” сэтгүүл зүйн шилдэг бүтээл шалгаруулах наадам энэ жил 15 дахь удаагаа амжилттай болж өнгөрлөө. Энэхүү наадамд гутгаар байр эзэлсэн МУИС ийн оюутан Т.Хулангийн нийтлэлийг хүргэж байна.

Хүмүүс аливаа бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авахдаа дугаарлаж, өөрсдийн ээлжээ хүлээдэг. Урт дарааллын ард хүлээхдээ цаг хугацаанд баригдан уцаарлах нь ч бий, тайван гэгч хүлээх нь ч бий. Харин үхэлтэйгээ тэмцэх тэр мөчид хамгийн сүүлд зогсох нэгэнд амьдрах итгэл найдвар үлдэх болов уу? Өөрийн ээлж нь ирэхэд амьд байхыг хүлээнэ гэдэг “аз”-тай адил зүйл ажээ. Энэ бол донорын жагсаалт. Өөрөөр хэлбэл, эд эрхтэн шилжүүлэн суулгах хүсэлт өгсөн иргэдийн дараалал билээ.

Монгол Улсын Донорын тухай хуульд зааснаар донорыг “амьд донор”, “амьгүй донор” гэж ангилдаг. "Өөрийн болон хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, амь насыг аврахад зориулан эс, эд, эрхтэн болон эрхтний хэсгээ сайн дураар өгөгчийг “амьд донор” гэнэ. Харин "амьгүй донор" гэж тархи бүрэн үхжиж, үйл ажиллагаа эргэшгүй алдагдсан, нас барсан нь тогтоогдсоны дараа үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байгаа зарим эс, эд, эрхтнийг шилжүүлэн суулгахаар авч болох цогцсыг хэлэх аж. Уг нэр томьёоноос “тархины үхэл” гэх ойлголт гарч ирэх ба энэ нь тархи болон тархины багана хэсгийн бүх үйл ажиллагаа эргэж сэргэшгүйгээр алдагдсан байдал юм. 2024 оны үзүүлэлтээр эрхтэн шилжүүлэн суулгах шаардлагатай иргэдийн хүлээлгийн жагсаалт 1000 даваад байгаа тухай Улсын Нэгдүгээр төв эмнэлэг мэдээлсэн байна. Үүний хажуугаар өвчиндөө шаналах иргэдийн эдгэрэх итгэл найдварт тулгуурласан бизнес явагдаж байгаа нь харамсалтай. Интернэт орчноос “Донор болно” гэх түлхүүр үгээр хайхад л “Элэгний донор болно, 21 настай, 2-р бүлгийн цустай”, “Бөөрний донор болно, ямар ч өвчин байхгүй, муу зуршилгүй охин байна, мөнгө үнэхээр хэрэгтэй байна аа”, “Бөөрний донор болно. Их өрөнд ороод гарч дийлэхгүй боллоо. Хэн хэндээ тустай зүйл хийе” хэмээх зар нэлээд харагдана. Сэтгэгдэл хэсэгт 76 хүн “Мэдээлэл авъя”, “Дугаараа”, “Бөөрний донор болно шүү” гэх зэргээр бичсэн байх ажээ. Хүний эд эрхтний наймаа гэж айн сүрдээд байдаг атлаа мөнгөний төлөө танихгүй хүнд сайн дураар эд эрхтнээ өгч байна уу гэлтэй. Ганцхан Монгол Улс ч биш дэлхийн ихэнх орон уг асуудалтай нүүр тулж байна. Баян, ядуугийн ялгаа, баялгийн тэгш бус байдал нэмэгдэхийн хэрээр энэ нь анагаах ухааны салбарт нөлөөлж эхэлсэн бөгөөд донорын асуудлыг ч мөн хамарсан юм. Тухайлбал, Балбын Хоксе тосгоныг дэлхий нийт “Бөөрний тосгон” хэмээн нэрийдэх ажээ. Балба буюу Непал улсын ДНБ нь Монгол Улсаас 4-5 дахин бага буюу 158 дугаар байрт бичигддэг байна. Уг тосгонд оршин суух ихэнх иргэн ашгийн төлөө бөөрөө зардаг ч мөнгөө бүтэн авч чаддаггүй, мөн үлдсэн бөөрөндөө эрүүл мэндийн үйлчилгээ хийлгэхэд тулгардаг асуудлуудыг "Time" сэтгүүлд дурдсан байдаг. Хэдийгээр Непалийн Засгийн газар донорын систем, хяналтыг сайжруулах гэж оролдсон ч энэ нь хууль бус эд эрхтний наймааг зогсоож чадаагүй юм.

Монгол Улсын Донорын тухай хуулийн 3.12.3-р зүйлд “Донорын үйл ажиллагааг ашиг орлогын эх үүсвэр болгох, тулган шаардах, худалдахыг хориглоно” гэж заасан байдаг. Түүнчлэн тус хуулийн 4.18.2-р заалтад “Шилжүүлэн суулгах эс, эд, эрхтнийг амьгүй донороос авах бөгөөд хэрэв амьд донороос авах бол эс, эдийн тохироо нь нийцсэн, эмгэг өөрчлөлтгүй, гэр бүлийн гишүүнээс авна” хэмээн тусгасан аж. Эрхтэн шилжүүлэх мэс засалд орох шаардлагатай хүмүүсийн гэр бүлд нь ижил цустай хүн байхгүй, мөн донор болох хүн нь хагалгааны хувьд тохиромжтой бус гэх шалтгаанаар иргэд хүлээлгийн жагсаалтад бүртгэгддэг байна. Нэгэн жишээ дурдахад eguur.mn сайтад “Таван жил донор хайсны эцэст эхнэр нь нөхөртөө элгээ өгөхөөр болоод буй гэр бүл” гэх сурвалжилга нийтлэгдсэн. Нөхөр нь 5 жилийн өмнө БНСУ-д ажиллахаар очсон ч удалгүй цус ихээр алдаж, эмнэлэгт хүргэгджээ. Тэрбээр элэгний “B” болон “D” вирустэй, элэг хатуурсан, элгээ солиулах шаардлагатай гэсэн оноштой ба донор олдолгүй 5 жил өнгөрсөн юм. Залуугийн ах, эгч хоёр донор болохыг зөвшөөрсөн ч "C" болон "D" вирустэй тул боломжгүй болсон байна. Харин эхнэртэйгээ хамт 150 гаруй шинжилгээ өгсний эцэст "донор болох боломжтой, Монголдоо хагалгаа хийнэ" гэх мэдээ сонссон аж. Д.Отгонбаяр уг ярилцлагадаа “Урьд нь арай бага дүн хэлж байсан ч 100 сая төгрөг болно гэсэн. Энэ мөнгө бүрдэхгүй бол гэр бүлээ зовоож байхаар эртхэн шиг бурхны орондоо очсон нь дээр ч юм уу гэж бодсон” хэмээсэн нь донороос гадна санхүүгийн дарамт тухайн хүний сэтгэл зүйд нөлөөлдөг жишээний нэг юм. Хамтдаа зүтгэвэл болно доо гэх итгэлээр ярих түүний эхнэр Б.Золжаргал “Өөрөө донор болох учраас 100 сая төгрөгөө яаж ийгээд бүрдүүлнэ гээд л зүтгэцгээж байна” гэсэн ажээ. Донор хүлээж буй өвчтөнүүдээс гадна тэдгээрийн гэр бүл ч мөн адил сэтгэл зүйн болон санхүүгийн дарамтад өртдөг байна. Энэхүү нийгмийн эмзэг сэдэвт сэтгүүл зүйн салбар хянамгай хандаж, иргэдэд үнэн зөв мэдээллийг маш болгоомжтой хүргэх хэрэгтэй билээ.

2024 оны 11-р сарын байдлаар манай улсад 2018 оноос хойш Улсын нэгдүгээр төв эмнэлэгт 366 хүнд бөөр, 278 хүнд элэг, 32 хүнд ясны чөмөг үүдэл эс, Хавдар судлалын үндэсний төвд 154 хүнд элэг шилжүүлэн суулгах эмчилгээг амжилттай хийжээ. Үүний 31 хүн нь амьгүй донор хэмээн оношлогдож, түүнээс 45 хүнд бөөр, 27 хүнд элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг хийж гүйцэтгэсэн байна. Эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс заслын 90 гаруй хувийг амьд донор буюу гэр бүлийн болон хамаатан садны хүмүүс эзэлдэг. ДЭМБ амьгүй донороос эрхтэн шилжүүлэхийг уриалж, амьд донороос аль болох татгалзахыг зөвлөдөг аж. Монгол Улсын хувьд Донорын тухай хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр тархины үхэлтэй донорын ар гэрийн гурван хүн зөвшөөрсөн тохиолдолд эд, эрхтнийг нь хүлээлгийн жагсаалт дахь өвчтөнүүдийн цусны бүлэг таарсан хүмүүст шилжүүлэн суулгадаг. Улсын Нэгдүгээр төв эмнэлгийн Элэг шилжүүлэн суулгах багийн ахлагч, АШУ-ны доктор, профессор О.Сэргэлэн Time.mn-д өгсөн ярилцлагадаа “Дэлхийн чиг хандлага амьгүй донороос эрхтэн шилжүүлэн суулгавал илүү үр дүнтэй гэж үздэг. Нэгдүгээрт, эрүүл хүнийг барьж авч хагалгаа хийхгүй. Хоёрдугаарт, хагалгааны дараа донороо эдгээнэ, хянана гэдэг асуудал байхгүй. Гуравдугаарт, бүтэн элэг тавигддаг. Дөрөвдүгээрт, хагалгааны техникийн хувьд амьгүй донороос авах 50 хувь хөнгөн. Аль ч талаа бодсон амьгүй донороос элэг авах ач холбогдол нь илүү. Манай улсад гэнэтийн ослоор жилд 600 гаруй хүн, тархинд цус харвах өвчнөөр 3000 гаруй хүн нас бардаг гэсэн судалгаа бий” гэж дурдсан. Түүнчлэн тархины үхжил хэмээн тогтоогдсон хүний ар гэрийн хүмүүс мухар сүсэгтээ автан донорын зөвшөөрөл өгдөггүй тухай мөн ярьсан юм. Шашин талаас нь авч үзвэл хэн ч хайртай нэгнээ эрэмдэг төрхтэй сүүлийн замд нь үдэхийг хүсэхгүй л байх. Гэвч тухайн хүн нас барахад бие цогцос нь газрын хэвлийд ялзарч, аль эсвэл үнс болно уу гэхээс биш эд эрхтнээ бурхны орон руу дагуулаад явахгүй шүү дээ. Хэн нэгэнд амьдрах боломж, ар гэрт нь итгэл найдвар бэлэглэнэ гэдэг дээдийн дээд буян ч юм шиг. “Буддын номд "Лүйжин" буюу "Биеийн өглөг" хэмээх судар, тантрийн хоёр ёсны номлол увдис, нарийн бясалгал тэргүүтэй олон гайхамшиг ч бас эрт эдүгээгийн Бурханы шашны түүхэд алдартай буй. Ямар ч үзэл бололтой бай, ямар ч шашин шүтлэгтэй бай донор болж байгаа бодгалиуд нь бодисадва нарын замаар буюу бодь мөрийн зэргээр явж байгаа хэмээн мөхөс би бодном” гэж Зава Дамдин Ринбүчи лам хэлсэн байдаг.

Амьгүй донортой холбоотой томоохон хэрэг тохиосон нь П.Батчулуун эмчийн хэрэг юм. Зам тээврийн осолд орон “тархины үхжил” гэх оноштой донороос эд эрхтэн шилжүүлэн авах зөвшөөрлийг ар гэрийн гурван хүн зөвшөөрч, улмаар тухайн бичигт гарын үсэг зурсан аж. Донорын гэр бүлийнхний гарын үсэг зурсан зөвшөөрлийн хуудаст "элэг, бөөр, шөрмөс" хэмээн заасан буюу түүний дагуу эрхтэн шилжүүлэх мэс ажилбар хийсэн юм. Уг хагалгаагаар гурван хүний амь насыг аварч, 10 гаруй хүний амьдралын чанарыг хангасан байна. Донорын ээж хэвлэлийн бага хуралд мэдээлэл өгч байхдаа “Тухайн үед гарын үсэг зуруулахдаа, ганц нэг судсыг нь авч магадгүй шүү гэсэн. Өөр юманд гар хүрэхгүй, амлаж байна гэж П.Батчулуун эмч хэлсэн. Гэтэл бид охиноо оршуулах болоход миний охины хөлийнх нь яс, шөрмөс, тойг, шаант, чөмөг, цөс гээд хамаг эд, эрхтнийг нь авчихсан байсан. Хоосон арьсан дотор нь цутгамал хийгээд төмөр утсаар хөл гарыг нь оёчихоод хүлээлгэж өгсөн. Анхнаасаа ингэж авна гэж хэлсэн бол би охиноо донор болгохгүй байсан” хэмээн дурдсаныг О.Сэргэлэн эмч үгүйсгэсэн байдаг. Тэрээр tsahiur.mn сайт дахь ярилцлагадаа “П.Батчулуун эмчийн тухайд донорын гэр бүлийнхний гарын үсэг зурсан хуудас дээр "элэг, бөөр, шөрмөс" гээд заачихсан байгаа. Үүний дагуу л эрхтнийг шилжүүлэн суулгасан” гэж хэлсэн ба тун удалгүй зөвшөөрлийн хуудас буюу “элэг, бөөр, шөрмөс” гэж бичсэн гарын үсэгтэй зураг олон нийтийн сүлжээнд дэлгэгдсэн аж. Тухайн үед донорын гэр бүлийнхэн “Эмч нар тархины үхжил хэмээн тогтоогдсон тус донорын эрхтнүүдийг эрхтний наймаачин шиг тоноод, төмөр утсаар оёсон” гэж ярьсан юм. Дурдагдсан төмөр утас нь орчин үеийн хайлдаг титан утас гэж дурдсан байдаг.

П.Батчулуун эмчийн охин, эмч Б.Хонгорзул "Өдрийн сонин"-д өгсөн ярилцлагадаа "Аав маань ярьж хэлж байснаасаа өөр эрхтэн аваагүй. Анхнаасаа таниулах хуудас дээрээ элэг, бөөр, шөрмөс гэж бичсэн байсан” хэмээн ярьсан байна. Уг хэргээс болж П.Батчулуун эмчийг Эрүүгийн хуулиар 2.6 жилээр ялласан ч дараа нь цагаатгасан аж.

Тус хэрэг нь амьгүй донор буюу тархины үхжилтэй хүнтэй холбоотой тул Эрүүгийн хуулиар шийтгэх нь буруу байсан байх үндэслэлтэй. Зөрчлийн тухай хуулийн 6.10.6-д “Хуульд зааснаас бусад тохиолдолд амьгүй донороос эс, эд, эрхтэн авахдаа нас барагчийн гэрээслэл, эсхүл түүний төрсөн эцэг, эх, эхнэр, нөхөр, хамтын амьдрал бүхий гэр бүлийн насанд хүрсэн гишүүний зөвшөөрлийг бичгээр аваагүй нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол учруулсан хохирол, нөхөн төлбөрийг гаргуулж хүнийг хоёр зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг хоёр мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно” гэж заасан байдаг. Харин Эрүүгийн хуулийн 15.3.1-р заалтад “Хууран мэхэлж, эсхүл хүч хэрэглэж, эсхүл хүч хэрэглэхээр заналхийлж хүний цусыг, эсийг авсан бол нэг жилээс таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ”, 15.3.2-р зүйлд “Хууран мэхэлж, эсхүл хүч хэрэглэж, эсхүл хүч хэрэглэхээр заналхийлж хүний эд, эрхтнийг авсан бол хоёр жилээс найман жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ” гэж заажээ. Үүнээс харвал эд эрхтэн шилжүүлэн суулгах үйл явцыг дэлгэрэнгүй тайлбарлаагүйгээс үүдсэн асуудал байхад тухайн эмчийг эд эрхтнийг нь тоносон мэт ярьсан нь олон нийтэд төөрөгдөл үүсгэсэн юм. Түүнчлэн малын шөрмөсийг яснаас нь салгах үед агшдагийн адил зүйл тухайн донорын биед болсныг ар гэрт нь тайлбарлах байснаас биш эрүүгийн хуульд зааснаар хэн нэгнийг хууран мэхэлж, хүч хэрэглэсэн зүйл огт байхгүй гэж үзэн Улсын Дээд шүүх П.Батчулуун эмчийг цагаатгасан байдаг. П.Батчулуун эмч 461-р хорих ангиас суллагдсаны дараа хэвлэл мэдээлэлд өгсөн ярилцлагадаа “Улсын Дээд шүүх дээр миний хэргийг авч хэлэлцэж, зөвөөр тунгаан үзээд, гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэж цагаатгасанд талархаж байгаа. Монгол Улсад эс, эд, эрхтэн шилжүүлэн суулгах үйл ажиллагаанд хүний болон хүний эрхтний наймаа байхгүй. Харин цаашдаа энэ бүх эрсдэлээс сэргийлж, хяналтын тогтолцоог нарийн бий болгож, хууль тогтоомж, бүхий л зүйлдээ анхаарч ажиллах ёстой. Битгий ай залуус аа. Хийх ёстой юмаа хий. Тангараг өргөсөн бол ажлаа хийгээд, ур чадвараа улам сайжруулаад, хуулийн эрх зүйн хүрээнд, ёс зүйгээ бариад ажиллаарай. Та нар энэ салбарын ирээдүй шүү гэж хэлье” хэмээсэн юм.

Эрүүл мэндийн байгууллагын эрх зүйн орчныг сайжруулж, иргэдэд зөв мэдээлэл олгох хэрэгтэй аж. П.Батчулуун эмчийн хэрэг зөвхөн донорын хууль, тэдгээрийн асуудлыг хөндөөд зогсохгүй сэтгүүл зүйн салбарын ёс зүйн тухай байсан юм. УИХ-ын гишүүн Ж.Чинбүрэн “Уг хэрэг гарснаас бүтэн нэг жилийн хугацаанд амьгүй донороос эрхтэн шилжүүлэх үйлчилгээ зогсчхоод байна. Олон хүний амь насыг аврах боломж хаагдчихсан. Ийм эмзэг сэдвээр ингэж тоглож болохгүй” гэж 25-р телевизэд ярьсан. Эд эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс засал зогсвол хэчнээн хүний амь нас эрсдэлд орохыг таашгүй. Хүлээлгийн жагсаалтад орсон ч цаг хугацаа ихээр алдсан өвчтөнүүд мөнх бусыг үзүүлэх нь ч бий. Донор бол нийгмийн эмзэг сэдвүүдийн нэг мөн бөгөөд хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд хэт сэтгэл хөдлөлд автан, нэг талыг барьж, олон нийтийг айдаст автуулахуйц үг, хэллэг ашигласан нь нийтийн эрх ашгийг бодоогүй үйлдэл билээ. Сэтгүүлчид бид мэдээллийг хурдан шуурхай хүргэхээс гадна тухайн сэдэвт дүн шинжилгээ хийж, судлах нь маш чухал юм. Түүнчлэн тухайн мэдээ мэдээллийн үр дагаврыг тооцож, нийгмийг айдаст автуулахуйц эсэхэд сайтар анхаарах хэрэгтэй.

Донорыг тойрсон олон асуудал байгаа тул түүний эрх зүйн орчныг сайжруулж, иргэдэд сайтар тайлбарлан, үнэн зөв мэдээлэл түгээх ёстой. Түүнчлэн шашинд хэт туйлшрахгүй байж, аливааг шинжлэх ухаанчаар харан шинжилж дүгнэх чадвартай байх хэрэгтэй юм.