Оюутолгойн сонсгол ба уул уурхайн салбарын гацаа

Оюутолгойн асуудлаарх УИХ-ын нээлттэй сонсгол өнөөдөр эхэлж байна.

Оюутолгойн бүлэг ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах, хүртэх өгөөжийг нэмэгдүүлэх зорилгын хүрээнд Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан 2009 оноос хойших бичиг баримт, үйл ажиллагаанд хяналт тавих зорилготой байгуулагдсан УИХ-ын Түр хороо ийнхүү байгуулагдсанаасаа хойш 6 сарын дараа сонсгол зохион байгуулах гэж байна. Эрх ашгийг хангуулах, хүртэх өгөөжийг нэмэгдүүлэх зорилго бол буруутгах аргагүй сайхан зорилго. 2015 онд баталсан Нийтийн сонсголын хуулийн дагуу УИХ ийн сонсгол хийх боломж бүрдсэн бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд зохион байгуулагдсан сонсголуудаас хамгийн дуулиантай нь нүүрсний хулгайн сонсгол байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Монголын төсвийг бүрдүүлж буй уул уурхайн салбартай холбоотой байсан. Тэгвэл энэ удаагийн сонсгол мөн уул уурхайн салбарт хамаарч байна. Сонсгол үр дүнгээ хэнд өгөх вэ, үр нөлөө нь уул уурхайн салбарт хэрхэн тусах вэ гэдэг асуултын хариу анхаарал татаж байна. Монголын төрийн удаа дараагийн харалган алхмуудын эцэст энэ салбарт үлдээд байгаа цөөхөн хэдэн гадаадын хөрөнгө оруулагч сонсголын үйл явц, уур амьсгалыг анхааралтай ажиж, цаашдын стратег, үйл ажиллагаагаа тодорхойлох нь ойлгомжтой. Монголын уул уурхайн салбарыг сонирхож буй өөр хөрөнгө оруулагчид ч анхааралтай ажих биз. Сонсгол үр нөлөө багатай байна, түүний оронд уул уурхайн салбарын тусгамдаж байгаа асуудлуудаар, жишээ нь, ямар орчин нөхцөл бүрдүүлвэл гадаадын хөрөнгө оруулагчид орж ирэх юм, орон нутгийнхны эрх ашгийг хангахын тулд уурхайчид яах ёстой юм, ус, байгаль орчны ямар стандарт байвал орон нутгийнхны амьдрах нөхцөл болох юм зэрэг асуудлаар үндэсний зөвшилцөл үүсгэх ёстой байсан хэмээн Н.Алгаа, хуульч П.Баяр нар үзэж байна.

Гэтэл Монголын төсвийн орлогын 30 гаруй хувийг бүрдүүлж буй уул уурхайн салбарын хөгжил гацсан хэвээр байна гэж Уул уурхайн ассоциацийг олон жил тэргүүлж байсан Н.Алгаа үзэж байна. Тэрбээр дөрвөн жилийн өмнө “Уул уурхай: Ухрах уу, урагшлах уу” номоо хэвлүүлж байсан. 2021 онд номоо хэвлүүлэхдээ “энэ салбар ёроолдоо хүрчлээ гэж бодож байтал үгүй байжээ, улам ёроолдоо шигдсээр, урагшилсан ч үгүй, ухарсан ч үгүй таг гацсан хэвээр байна” гэж Н.Алгаа хэллээ.

Монголын эдийн засгийн харилцааны 80 гаруй хувьд Ашигт малтмалын хууль нөлөөлж байна

1997 онд Ашигт малтмалын хуулийг анх удаа баталж уул уурхайн салбарын сэргэлт эхэлсэн, үүнээс хойш салбар эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн ч төрийн зүгээс салбарыг зах зээлийн бус аргаар, захиргааны аргаар зохицуулах оролдлогыг хуульд гарх хүрэх замаар удаа дараа хийсний эцэст энэ салбар өнөөгийн байдалд хүрсэн гэж салбарынхан дүгнэж байгаа.

Ашигт малтмалын тухай хуулийг шинэчлэн өөрчлөх хүлээлт салбарынханд байгаа ч шинэчилсэн найруулга биш нэмэлт өөрчлөлт оруулна, хууль тойрсон улс төрөө даахгүй учраас гэдгээ салбарын шинэ сайд Г.Дамдинням хэлсэн.

Хөрөнгө оруулагч, хувийн хэвшлийн зүгээс хэзээ ч хуульд өөрчлөлт оруулъя гэдэг хүсэлт гаргаж байгаагүй, санаачилга ямагт улстөрчдөөс гарч байсныг Н.Алгаа онцлон хэлсэн. “2006 оны хууль гарахад 1997 оныхоос дордсон боловч хэрэгжүүлээд явахад болох юм байна гэж хүлээж авсан. Гэсэн ч түүнээс хойш оруулсан өөрчлөлт бүр дордуулж байсан, концепцийг алдагдуулаад, хоорондоо зөрчилдсөн заалтуудтай үхрийн бөөр шиг юм болгосон. Гэтэл Ашигт малтмалын хууль Монголын эдийн засгийн 80 гаруй хувьд нөлөөлж байгаа онцгой хууль” хэмээн тэрбээр хэллээ.

Түүний үзэж байгаагаар нэн түрүүнд хийх хэд хэдэн зүйл байна. Нэгд, чухал ашигт малтмалыг яаж дэмжиж, ийшээ яаж хөрөнгө оруулах вэ, хоёрдугаарт, хуулийг илүү либерал болгох ёстой, гуравт, хайгуулыг сэргээх, ингэхдээ эдийн засгийн утгыг нь алдагдуулсан сонгон шалгаруулалтаар биш өөр аргаар хийх хэрэгтэй, ингэхгүйгээр гадаадын хөрөнгө оруулагч хэзээ ч хайгуул орохгүй нөхцөл бүрдсэн, дөрөвт, АМНАТ-ыг дэлхийн жишгээр тогтоох, АМНАТ-ыг зөвхөн орлого бүрдүүлэх талаас харалгүйгээр татвараар дамжуулан бизнесийг зохицуулдаг, дэмждэг, урамшуулдаг тэр язгуур үүргээр нь хэрэглэмээр байна, түүнээс биш ажиллаж байгаагаас нь их ав, багадаад байвал дахиад нэм гэсэн зарчмаар хандаж болохгүй.

АМНАТ татвар уу, түрээс үү?

Хуульч П.Баяр нэгэн жишээг АМНАТ-тай холбон хуваалцлаа. 2024 оны долдугаар сард Энэтхэгийн Дээд шүүхээс “АМНАТ бол татвар биш, энэ бол газрын хэвийн баялгийг ашиглуулсаны төлөө өгч байгаа түрээс. Тиймээс татварын бодлогоос тусдаа байх ёстой. АМНАТ гэдэг бол тухайн орны уул уурхайн салбарын олон улсад өрсөлдөхүйц байдлыг хангах хэрэгсэл, хөшүүрэг юм” гэж дүгнэсэн. “Атаархмаар гоё дүгнэлт. Сүүлийн 10 жилд Монголын шүүхээр АМНАТ-ыг шийдэж байгаа практикийг харахаад хэзээ ч энэ өнцгөөс хандаж байгаагүй, журамд ингэж бичсэн байна, мөнгөө төл гэсэн зарчмаар ханддаг. Томоор, эрх зүйн тогтолцоогоор харж чадаж байна” хэмээн П.Баяр хэллээ.

Уул уурхайн ассоциац хуульд ямар өөрчлөлт оруулах саналтай байна вэ?

Нэгд, Баяжуулалтын тусгай зөвшөөрөл өгдөг болъё. Үүгээр дамжуулаад боловсруулах үйлдвэрээ дэмжих, нэмүү өртөг шингээх зорилготой. Баяжуулалтын тусгай зөвшөөрөл авсан хуулийн этгээд нь олборлогч этгээдээс авсан ашигт малтмалаа боловсруулаад эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаад, давхар АМНАТ төлөхгүй байх, хайлуулах, цэвэргүүлэх зардлыг нь АМНАТ төлөх сууриас хасах зохицуулалтыг тусгаж байгаа.

Хоёрт, Уурхайн хаалтын асуудал. Одоогийн байгаагаар нэг л зохицуулалттай байгаа, үүнийг төлөвлөлгөөт, гэнэтийн, түр гэсэн ангиллуудыг оруулж ирэх саналтай байгаа.  

Гуравт, Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохыг хялбаршуулъя

Дөрөвт, АМНАТ-тай холбоотой 2 санал байна. Нэгдүгээрт, зэсийн өсөн нэмэгдэх АМНАТ хүдэр бол 30 хүртэл хувь, баяжмал бол 15 хүртэл, эцсийн бүтээгдэхүүн бол 5% гэсэн байгааг бүгдийг 50, 50%-иар бууруулах саналтай байгаа. Хоёр дахь дагалдах элементийн АМНАТ. Зэсийн баяжмал дотор зэс, мөнгө, алтнаас гадна олон төрлийн элемент байдаг. Торгууль төлдөг эоемент ч байна, эдийн засгийн хувьд үр ашиггүй, технологийн хувьд ялгах боломжгүй элементүүдэд АМНАТ тооцдоггүй болох саналтай байгаа. АМНАТ-аас орж ирж байгаа орлогын 30%-ийг орон нутагт, аймагт 20%, суманд 10% үлдээе гэж байгаа.

Тавд, Лиценз шилжүүлэхэд татвар ногдуулж байгааг болиулах.